Tip: bent u gewoon op zoek naar de juiste bestuiver voor uw plant? Neem dan een kijkje in onze bestuivingstabel, waar u de juiste bestuiver voor uw boom gemakkelijk vindt.
"
Kunt u mij misschien uitleggen hoe dat werkt; bestuiving?" is een vraag die wij bijna dagelijks krijgen bij Fruitbomen.net. Blijkbaar kent nog niet iedereen het verhaal van de bloemetjes en de bijtjes. Begrijpelijk, want hoewel het allemaal heel makkelijk lijkt, is het nog best wel ingewikkeld. Het artikel op deze pagina is bedoeld om een korte introductie te geven over het principe van bestuiving bij fruitbomen, voor mensen die wel beginner zijn, maar ook wel zo ver zijn geinteresseerd dat ze meer van bestuiving willen weten dan simpelweg de juiste combinaties opzoeken in onze bestuivingstabel. Deze introductie zal u genoeg inzicht geven in hoe bestuiving werkt, en hoe u het kunt verbeteren. Zie het als een eerste hulp bij bestuiving, een EHBB.
In een poging om dit artikel zo simpel mogelijk te houden heb ik geprobeerd zoveel mogelijk details achterwege te laten. Vindt u toch een stuk in dit artikel waarvan u denkt: dit klopt niet helemaal, of: dit kan duidelijker, laat het dan gerust even weten. We zijn altijd enorm blij met de feedback.
Op deze pagina:
Wat is bestuiving?
In het kort is bestuiving het overbrengen van de zaadcellen van het mannelijke deel van een bloem (de meeldraden) naar het vrouwelijke deel van een bloem (de stamper). Hierdoor wordt er genetisch materiaal gecombineerd, en zo worden zaadjes van een nieuw ras gevormd. De planten die uit deze zaadjes zullen groeien hebben dus een combinatie van de eigenschappen van de moeder en vaderplant. Eigenlijk net zoals bij mensen.
Laten we dit duidelijker maken met een voorbeeld. Als we een appelboom hebben, bijvoorbeeld een Golden Delicious (gele appel) en een Ingrid Marie (rode appel), en het stuifmeel van de Golden Delicious wordt overgebracht naar de Ingrid Marie. Dan komen er gewoon Ingrid Marie appels aan de Ingrid Marie boom. Maar, in de appels zitten zaden. Stopt u deze zaden nu in de grond, en laat u deze boom groeien, dan wordt deze nieuwe boom een combinatie van de eigenschappen van de ouders. Een boom die appels geeft die zowel rood zijn (Ingrid Marie), als geel (Golden Delicious).
Het voorbeeld van de Golden Delicious en de Ingrid Marie heb ik natuurlijk niet voor niets gekozen. Dit zijn namelijk de ouders van de bekende Elstar appel. En zoals u op de foto's hieronder kunt zien, zijn deze ouders nog duidelijk te herkennen. Het leuke aan appels is dat veel moderne appels de zelfde ouders delen. Bijvoorbeelde de Golden Delicious is een appel die enorm vaak als vader of moeder van een modern appelras optreed. Door de ouders van een nieuw ras te kennen, kun je vaak al iets over de nieuwe appel zeggen, zonder hem ooit gezien te hebben.
Zoals u al leest, gaat bestuiven vaak over het vinden van nieuwe rassen. Gek genoeg is dat nou juist het gene waar wij fruittelers ons helemaal niet druk om maken. De zaadjes die in ons fruit groeien worden eigenlijk nooit geplant, maar belanden met klokhuis en al op de composthoop. Toch is ook als je geen nieuwe rassen wilt uitvinden bestuiving super belangrijk. Voor vele fruitsoorten geldt namelijk dat wanneer de boom of struik niet bestoven is, hij ook niet de moeite neemt om fruit te vormen. Er zijn namelijk geen zaden om in het fruit te stoppen, en de plant ziet het dus als verspilde energie.
Omdat ons doel van de bestuiving anders is dan het doel van veredelaars (mensen die nieuwe rassen uitzoeken), is ook de manier waarop we bestuiven anders. Het gaat niet om de kwaliteit van de bestuiving (e.g. de combinatie van de twee appels hoeft niet te resulteren in een goed nieuw ras), maar om de kwantiteit (veel bloemen zijn bestoven, en we krijgen zo dus ook veel appels). Later in dit artikel zullen we hierop terugkomen.
Niet alles bestuift op dezelfde manier
Niet alle fruitsoorten bestuiven op de zelfde manier, en het is belangrijk om de verschillen te kennen. Natuurlijk is de bedoeling (het overbrengen van zaadjes van de mannetjesbloem naar de vrouwtjesbloem) overal hetzelfde, maar hoe dat precies gebeurd verschilt per plant. Daarnaast is bestuiving niet altijd helemaal nodig om fruit te krijgen. Er zijn ook fruitsoorten die fruit geven zonder ooit bestoven te worden. In de tabel hieronder vind u een overzicht van de verschillende manieren waarop fruitsoorten bestoven worden. In onze webwinkel staat bij elke product vermeld wat voor soort bestuiving relevant is.
| Appels, Peren, Pruimen, Kersen, Kweeperen, Mispels etc. |
De fruitsoorten die bij ons het meest bekend zijn, zoals appels en peren, hebben allemaal zo'n beetje de zelfde manier van bestuiven. De bomen die op deze manier bestoven worden hebben allemaal bloemen die zowel mannelijk als vrouwelijk zijn. Dit betekent dat in de bloem meeldraden zitten, maar ook een stamper. Dit is natuurlijk ideaal, want zo geven alle bomen fruit. Aangezien een plant zowel mannelijk als vrouwelijk is, zou je verwachten dat deze bomen geen bestuiver nodig hebben. Toch is dat niet waar. Deze fruitbomen stoten hun eigen stuifmeel af, en hebben toch elkaar nodig om bestoven te worden. Een uitzondering zijn de zelfbestuivende rassen, de zichzelf niet afstoten. Hierdoor kunt u zo'n boom alleen aanplanten, en geeft hij toch fruit. Dit sluit niet uit dat kruisbestuiving (dat is bestuiving met twee bomen van verschillende rassen) altijd een veel beter resultaat geeft dan zelfbestuiving. U krijgt meer fruit, en het fruit is ook nog wel eens van een hogere kwaliteit. |
| Duindoorn, Kiwi's |
Heel veel mensen die bij ons op bezoek komen denken dat van alle planten een mannelijke en vrouwelijke plant nodig is. Gelukkig is dit niet heel vaak het geval. Een nadeel van een aparte mannelijke en vrouwelijke plant is dat je één plant hebt die niets meer doet dan bloesem geven (het mannetje). Het vrouwtje bloeit ook, maar gaat daarna nog vruchten vormen. In het geval van duindoorns is dat onontkoombaar. In het geval van kiwi's is dat iets anders, aangezien er tegenwoordig ook zelfbestuivende kiwi's zijn. Bij deze planten zijn de bloemen niet zowel man als vrouw, maar groeien er gescheiden mannelijke en vrouwelijke bloemen aan de plant. Sommige kiwirassen zijn wel zelfbestuivend, maar geven heel veel mannelijke bloemen, en dus niet zo heel veel fruit. |
| Bessen, Frambozen, Bramen, Vijgen, Kaki's etc. |
Deze planten hebben geen bestuiving nodig om fruit te dragen. Ze geven geen vrucht meer of minder als ze bestoven worden, maar het kan natuurlijk ook geen kwaad als ze wél bestoven worden. |
| Blauwe bessen, Druiven |
Bij blauwe bessen en druiven zijn de meeste rassen zelfbestuivend, maar is er ook een enkel ras wat kruisbestuiving nodig heeft. Denk bijv. aan de Frankenthaler druif en de Spartan blauwe bes. Deze geven meer fruit als er een andere boom in de buurt staat om hem te bestuiven. Blauwe bessen staan erom bekend dat, hoewel bestuiving niet verplicht is, ze wel meer fruit dragen als er meerdere rassen aangeplant worden. |
Welke boom kan ik aanplanten als bestuiver?
De theorie hierboven is natuurlijk enorm interessant. Maar hoe bepaal je nou welke boom een goede bestuiver is voor de boom die u al heeft? Dit wordt vaak gezien als een exacte wetenschap, waar alles is gebonden aan regels, maar dat is niet helemaal het geval. Natuurlijk zijn er wel wat duidelijke grensen. Een fruitsoort wordt alleen bestoven door dezelfde fruitsoort. Een appel door een appel, een peer door een peer, en een kweepeer door een kweepeer. Maar pruimen vormen al meteen een uitzondering, aangezien er nogal eens wordt gesuggereerd dat deze meeprofiteren van bestuiving door sierkersen en sierpruimen. Ook kunnen pruimen, perziken, abrikozen en perziken elkaar een beetje bestuiven. Hierdoor zijn er ook kruisingen tussen deze fruitsoorten ontstaan, bijvoorbeeld de perzikoos in ons assortiment die een kruising is tussen een abrikoos en een perzik.
Sierappels
Appels worden heel goed bestoven door sierappels. Dit komt doordat in tegenstelling tot pruimen en sierpruimen, appels en sierappels eigenlijk gewoon dezelfde plant zijn. Sierappels zijn gewone appelbomen, maar dan van rassen die heel veel kleine appels dragen. Daarnaast hebben ze een hele lange en rijke bloei. Hierdoor is een sierappel een hele sterke bestuiver voor andere appelbomen, en bestuift hij bijna alle appelrassen. Heeft u een appel waarvan u niet weet welk ras het is, en u wilt hem bestuiven? Dan is een sierappel aanplanten uw beste optie. Veel fruittelers planten vanwege de goede bestuivende eigenschappen ook sierappels aan tussen hun appelbomen. Meestal gebruiken ze de rassen 'Golden Hornet', 'Everest' en 'Red Sentinel'. Dit is natuurlijk het toppunt van het principe van 'kwantiteit boven kwaliteit' uit het begin van dit artikel. De sierappel heeft slechte vruchteigenschappen (klein, zuur) maar doordat hij zorgt voor een ruime vruchtzetting bij de andere boom is het toch een heel goede bestuiver.
De juiste bestuivingscombinaties
Binnen een fruitsoort kunnen niet alle rassen elkaar bestuiven. Het is dus belangrijk om verschillende rassen aan te planten, die wel met elkaar combineren. Deze combinaties vind u in een bestuivingstabel. Maar hoe maken we nou zo'n bestuivingstabel vol met combinaties? Dit is een vraag waar men in de wetenschap nog niet één antwoord op heeft. Wel is inmiddels de techniek zo ver dat we bestuivingscombinaties vrij goed kunnen bepalen, bijvoorbeeld door middel van DNA onderzoek.
Dat zulk onderzoek bestaat, betekent nog niet dat het op elk ras toegepast wordt. Zulk onderzoek is duur, en voor oudere fruitrassen meestal niet de moeite. Vaak springen we dan ook terug op een oude maar betrouwbare methode: observaties. Deze observaties komen vaak neer op "in deze tuin staan alleen deze twee appels, en ze geven allebei vrucht, dus het zal wel een bestuivingscombinatie zijn". Een combinatie van zulke ouderwetse observaties, een theorie gebaseerd op de bloeitijd (vooral interessant bij appels en peren), en de nieuwste gegevens wat betreft s-allelen (kersen) vormt samen de bestuivingstabel op onze website. Doordat wij schuiven met de weging van deze methoden, en keuzes maken wat betreft de observaties, is onze bestuivingstabel mogelijk verschillend van een andere tabel die u op het internet vindt. Dit betekent niet dat één van de twee van deze tabellen persée fout is. Elke tabel is anders dan anderen, en er zijn velen mensen bezig om hun tabel zo goed mogelijk te maken. Over het algemeen is het een goed idee om de bestuivingscombinatie die u wilt aanplanten te toetsen tegenover verschillende bestuivingstabellen. Komt hij bij alle tabellen goed uit? Dan zit u waarschijnlijk gebakken!
Onze gevleugde helden: bijen!
Het valt niet te ontkennen dat bijen een enorm belangrijke rol hebben bij de bestuiving bij zo'n beetje alle gewassen die wij dagelijks eten, en dus ook bij fruitbomen. Van alle bekende fruitsoorten worden eigenlijk alleen de walnoot en hazelnoot door de wind bestoven, alle andere bomen en struiken hebben insecten nodig om stuifmeel over te brengen. En van deze insecten, is de bij het beste in zijn werk. U kunt uw huiswerk over de juiste bestuiving van uw bomen nog zo goed hebben gedaan, maar als er geen bijen zijn dan gaat het alsnog niet goed.
Het gaat niet goed met de bijen
Zoals de meeste mensen uit het nieuws wel hebben meegekregen, gaat het niet goed met de bijen. Hoewel de grote sterfte golf nu afgelopen is, is de bijenpopulatie nog steeds zwak. In Nederland is er gelukkig de laatste jaren al veel verbeterd, maar in landen als China (die toch al niet bekend staan om hun goede instelling wat betreft het milieu) is de bijenpopulatie geheel ingestort. Het gaat daar zo ver, dat appelboomgaarden met de hand bestoven worden. Het is belangrijk allemaal een steentje bij te dragen aan de bescherming van bijen. En een goed begin is het planten van veel insectvriendelijke planten in uw tuin. De parkeergarages van achtertuinen die in opkomst zijn bieden natuurlijk geen fijne verblijfplaats voor deze diertjes. Bijen hebben een brede keus aan drachtplanten nodig om ze het hele jaar door van nectar te voorzien. Hoewel fruitbomen over het algemeen niet veel nectar geven, geven ze het wel in een tijd dat er nog niet veel eten is; het vroege voorjaar. Hierdoor kunnen fruitbomen ook een goede toevoeging zijn aan uw bijvriendelijke tuin.
U helpt de bijen aan eten, dan helpen de bijen u met de bestuiving!
Rekening houden met het belang van bijen.
Het is belangrijk om rekening te houden met de bijen. Ten eerste doet u dit door te zorgen dat uw tuin een fijne plaats is voor ze om te wonen. Een groot misverstand is dat alle bijen bij imkers horen. Er zijn ook veel wilde bijen, en deze maken graag een tussenstop in uw tuin. Ook als ze helemaal niet dicht in de buurt wonen. Zorg voor veel plaatsen waar de bijen zich kunnen verstoppen, bijvoorbeeld door een insectenhotel te plaatsen, en zorg ervoor dat er jaarrond genoeg bloemen in de tuin staan.
U moet er rekening mee houden dat de afstand tussen bomen die elkaar moeten bestuiven niet te groot is. In dat geval redden de bijen de woeste tocht tussen de twee bomen niet. De meningen over de maximale afstand tussen twee bomen die elkaar moeten bestuiven verschilt nogal eens, maar wij houden maximaal 40 meter aan. Dit betekent natuurlijk niet dat wanneer de bomen 41 meter van elkaar verwijderd zijn, de bestuiving direct mislukt.
Houdt u ook rekening met het feit dat bijen niet kunnen teleporteren. Heeft u bomen in een kas, dan moeten de bijen wel bij uw boom kunnen komen. Staan de bomen in bloesem? Zet dan de ramen of een deur open, zodat de bijen naar binnen kunnen vliegen en hun werk kunnen doen. Ook moet u er in een kas ook rekening mee houden dat er misschien wel bomen bloeien nog voordat de bijen uit hun 'winterslaap' ontwaken. Een amandelboom in de kas zal bijvoorbeeld zo vroeg bloeien dat er nog niet genoeg bijen zijn om te bestuiven. In dat geval is het een goed idee om de bijen een handje te helpen, en met een kwast met de hand te bestuiven. Een alternatieve methode, maar eigenlijk nooit interessant in een particuliere kas, is het uitzetten van hommels. Deze diertjes kunnen ook een waardevolle bestuiver zijn, en gewoon in een doosje gekocht worden.
Bestuivingsproblemen herkennen
Ondanks dat u nu natuurlijk een expert bent op het gebied van bestuiven, kan het toch gebeuren dat uw boom geen fruit draagt. Als een boom geen fruit draagt, hoeft dat niet persee te betekenen dat het de schuld is van de bestuiving. Er kunnen ook andere redenen zijn. Een bestuivingsprobleem is meestal te herkennen wanneer de fruitboom wel bloesem draagt, maar de bloesem er na de bloeitijd in zijn geheel afvalt. Dat betekent dat de bloemetjes in hun geheel verdorren en van de boom vallen. Vallen alleen de bloemblaadjes weg, en blijft het knopje zitten, dan is de boom bestoven. Als later een deel van de vruchtbeginselen alsnog afvalt, dan is dat waarschijnlijk gewoon Junirui. Een hele sterke rui kan komen doordat de boom jong is, of een probleem met bijvoorbeeld water, structuur of voeding. Geeft de boom uberhaupt geen bloesem, dan is de boom waarschijnlijk te jong en/of heeft hij teveel groeikracht. Buig veel takken uit zodat ze horizontaal worden, en zorg ervoor dat de boom mooi open gesnoeid wordt (alle takken krijgen goed licht en warmte). Op deze manier stimuleerd u de vruchtbaarheid van de boom.
Bestuiving tussen soorten
We krijgen nogal eens de vraag of een combinatie van bijvoorbeeld een appel en een perenboom voor voldoende bestuiving zal zorgen. Het korte antwoord daarop is nee. Voor bestuiving is het belangrijk om dat de twee bomen van hetzelfde soort (allebei appels bijvoorbeeld) maar een ander ras (Elstar en Jonagold bijvoorbeeld) zijn. Hiernaast moeten ze ook dezelfde bloeitijd en/of genetische compatibiliteit hebben. Of twee rassen bij elkaar passen vindt u heel gemakkelijk in onze bestuivingstabel.
Er zijn wel twee kleine uitzonderingen. De eerste is morellen (ook wel zure kersen of krieken genoemd) en zoete kersen. Hoewel dit botanisch gezien twee verschillende soorten zijn, is bestuiving tussen een zure en zoete kers toch mogelijk. Vooral de zure kers zal makkelijk fruit dragen, zelfs als er alleen een zoete kers in de buurt staat voor bestuiving.
De andere uitzondering is incidentele bestuiving tussen verschillende soorten in. Hoewel dit vaak niet zo'n goed resultaat geeft is het toch mogelijk dat een boom enkele vruchten draagt na bestuiving met een ander soort. Wanneer pitjes uit de vruchten geplant worden heb je kans om een nieuwe kruising tussen soorten te creeren! Voor sommige fruitsoorten is dit redelijk goed te doen, zoals prunus-soorten (pruim, kers, nectarine, amandel etc.), citrus-soorten (sinaasappel, kumquat, mandarijn, citroen, limoen) en peren (europeese peer, nashipeer, chinese witte peer). Maar voor de meeste fruitsoorten is dit zeer lastig en komt bijna nooit voor. Over het algemeen adviseren wij om wanneer mogelijk voor bestuiving altijd voor een boom binnen hetzelfde soort te gaan.
